Μάριος Σταμάτης: Neither Nor

Τι συμβαίνει όταν ένα ντροπαλό, ερεθισμένο ή μοναχικό άτομο ερωτεύεται την τεχνητή νοημοσύνη; Κάποτε πλημμυρισμένο από επιθυμία, τώρα στραγγισμένο από συναισθήματα –εκτός από τη λαχτάρα να είναι επιθυμητό–, αναζητώντας τεχνο-εμπειρικές αποδείξεις ότι τα όνειρα γίνονται πραγματικότητα. Στο “Neither Nor”, το πάθος και η επιθυμία, η σύνδεση και η απομόνωση, το παρελθόν και το μέλλον ισορροπούν μεταξύ αφαιρετικότητας και αναπαράστασης, ρεαλισμού και εικασίας, σε ένα ονειρικό σκηνικό.

Στρέφοντας το ερευνητικό ενδιαφέρον στα πεδία της ανατομίας, της αλγοριθμικής νόησης και του τεχνο-ρομάντζου, αυτό το πρότζεκτ επικεντρώνεται σε νέες προσεγγίσεις, που εξετάζουν τις ανθρώπινες σχέσεις μέσα από την τεχνολογία και τη δυνατότητα που προσφέρει στους ανθρώπους να υπερβούν τους περιορισμούς του σώματος και να βυθιστούν στην επικράτεια της φαντασίας, όπου η εικονική πραγματικότητα και οι βιωμένες εμπειρίες συγκλίνουν. Αυτό το νέο έργο αποτελείται από μια εγκατάσταση με γλυπτά, αντικείμενα και ήχο, καθώς και από ένα σενάριο για περφόρμανς. Ασχολείται με την έννοια της «μεσότητας» (midness) στο σύγχρονο περιβάλλον που ενοικούμε, όπως αυτή αναπτύσσεται από τον συγγραφέα Shumon Basar.

Η σωματική εξάντληση ως μέρος της κόπωσης που προκαλείται από τον καταιγισμό πληροφοριών, αλλά και η αμηχανία που προκύπτει όταν τα σώματά μας αναζητούν την ισορροπία, είναι ενδεικτικές για το πώς βρίσκουμε τρόπους να υπάρχουμε στη σύγχρονη συνθήκη, που διέπεται από αβεβαιότητα για τις μελλοντικές συμβιωτικές σχέσεις μεταξύ ανθρωπότητας και τεχνητής νοημοσύνης. Η αναπόφευκτη έλλειψη αξιοπρέπειας, ως παράπλευρη απώλεια της –ανεξήγητα ερωτικής– σχέσης μας την τεχνητή νοημοσύνη και ως αντάλλαγμα για το δώρο της τεχνολογικής προόδου, αλλά και η «αποπραγματοποίηση» που βιώνουμε είναι πολύ έντονες στο παρόν έργο.

Υπάρχει μια ποιητική ένταση στην αλληλεξάρτηση μεταξύ δύο σωμάτων, η οποία μπορεί να παραλληλιστεί με τη σχέση παράσιτου και ξενιστή. Το πρότζεκτ επιχειρεί να εξετάσει την τριβή που δημιουργείται στο πλαίσιο μιας τέτοιας σχέσης. Ο Σπινόζα και οι ιδέες γύρω από την άρνηση του καρτεσιανού δυϊσμού, οι θεωρίες του Bruno Latour και του Timothy Morton που αμφισβητούν τον διαχωρισμό φύσης και ανθρωπότητας, καθώς και μελλοντικές συζητήσεις σχετικά με την υποθετική μοναδικότητα (singularity), συμπληρώνουν το σύνολο των αναφορών που διερευνούν τις τεταμένες σχέσεις μεταξύ ανθρώπου και τεχνητής νοημοσύνης.

Το “Neither this Nor the other” είναι μια αυτοματοποιημένη εγκατάσταση-περφόρμανς που πλοηγείται στην επισφαλή επικράτεια του τεχνορομάντζου της εξάντλησης και της διαμεσολαβημένης επιθυμίας. Δομημένο γύρω από ένα σενάριο που εκτυλίσσεται σε τρεις πράξεις, το έργο σκηνογραφείται ως ένα ασταθές περιβάλλον στο οποίο η –βεβιασμένη, ακανόνιστη, εξασθενημένη– αναπνοή ορίζει τον ρυθμό της κίνησης, της φωνής, του φωτισμού και του ήχου. Κάθε πράξη ξεδιπλώνεται μέσω μιας ενεργοποίησης: μια σαφώς οριοθετημένη σκηνή αναφλέγεται από έναν συνδυασμό βίντεο, γλυπτών και κειμένου, ώσπου διαλύεται ξανά σε μια σιωπηλή λανθάνουσα κατάσταση. Αυτή η μεταβαλλόμενη mise-en-scène αντικατοπτρίζει τη ρευστότητα των επιθυμιών μας: τον έρωτα που χάνεται στα δεδομένα, την οικειότητα που διαλύεται στα δίκτυα, την παρουσία που ολισθαίνει στην αποπραγματοποίηση.

Η γλώσσα κυριαρχεί· ομιλούμενη, ενσώματη, μεταλλαγμένη – ένα σύμπλεγμα λέξεων που σμιλεύει τη διάθεση και τον ρυθμό. Η αυτοματοποίηση λειτουργεί ταυτόχρονα ως αρχή και διατάραξη, με το όνειρο ενός chatbot που κάποτε θα ελέγχει τη σκηνογραφία σε πραγματικό χρόνο, υπαγορεύοντας την απρόβλεπτη πλοήγηση του σώματος σε ένα πεδίο που διαρκώς μεταμορφώνεται.

Στις αρχικές του κινήσεις, το σενάριο τοποθετεί επί σκηνής ένα σώμα παγιδευμένο ανάμεσα σε δύο ακραίες καταστάσεις: είναι ήδη λαχανιασμένο και τρέμει από έκσταση, ώσπου καταρρέει σε μια κατάσταση επιπέδωσης. Η επιθυμία γλιστρά σε μια μέτρια κατάσταση – μια θέση στην οποία η ένταση εξατμίζεται και τα πάντα αιωρούνται σε μια άτονη αναστολή, που δεν είναι ούτε τραγική ούτε χαρμόσυνη: είναι απλώς μέτρια. Στην πορεία του έργου, τη θέση της έκστασης παίρνει η κόπωση· οι χειρονομίες κλονίζονται, το σώμα τρέμει, ξύνεται, αγωνίζεται να ισορροπήσει, ενσαρκώνει την αμηχανία της πλοήγησης σε ένα περιβάλλον που κυβερνάται από αόρατα συστήματα. Αυτές οι στιγμές έδωσαν σχήμα στην έρευνά μου: μια έρευνα για τους τρόπους με τους οποίους διαβρώνει η υπερσυνδεσιμότητα τις ακραίες τιμές των συναισθημάτων, εκδηλώνεται η εξάντληση σωματικά και το σώμα καθίσταται τόσο σύμπτωμα όσο και μάρτυρας της εμπλοκής μας με την τεχνολογία.

Ξεκίνησα να γράφω αυτό το σενάριο πριν από χρόνια, στο πλαίσιο της διπλωματικής μου εργασίας, “Algorithmic Enamoration”, για το μεταπτυχιακό πρόγραμμα που παρακολουθούσα (MFA). Οι προβληματισμοί που άγγιζε αφορούσαν την αλγοριθμοποίηση του ρομαντισμού, τη μετατροπή της συμβατότητας σε δεδομένα, τα κατάλοιπα των εφαρμογών γνωριμιών στην ανθρώπινη ψυχή, όπως και την εύθραυστη αρχιτεκτονική της οικειότητας με την τεχνολογία πανταχού παρούσα. Κάτι που ξεκίνησε ως θεωρία εξελίχθηκε στην πορεία σε μια σωματοποιημένη παρτιτούρα – με τα κείμενα να περικλείονται σε χειρονομίες, τις οδηγίες να μεταστοιχειώνονται σε αναπνοή, τις πρόβες να ξεχειλίζουν ξανά στην πράξη της γραφής. Σταδιακά παρεισέφρησαν τα θέματα της εξάντλησης, της μιντιακής κόπωσης και της σωματικής αμηχανίας, επιμένοντας στην παρουσία τους ως συμπτώματα της βιωμένης μας συνθήκης. Εκτός από αυτά τα θεωρητικά ρεύματα, ήταν ζωτικής σημασίας και οι συνεργασίες που συνάψαμε. Μαζί με τον ηχητικό καλλιτέχνη Αλέξανδρο Μαρτιγόπουλο δημιουργήσαμε μια ρυθμική ηχητική δομή σε τρεις πράξεις, ενώ οι μηχανικοί φωτισμού της Στέγης ανταποκρίθηκαν σε πραγματικό χρόνο στη λεπτότητα του τόνου και της ατμόσφαιρας. Αυτές οι ανταλλαγές δεν ήταν απλώς τεχνικής φύσης αλλά και εννοιολογικής αξίας, επιτρέποντας σε στοιχεία όπως ο ρυθμός, ο φωτισμός και η σιωπή να γίνουν γλώσσα, διαμορφώνοντας την εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα στο σώμα και στο κείμενο.

Αυτό που μου έμεινε περισσότερο στο τέλος του προγράμματος ήταν οι αντηχήσεις του έργου όταν βρισκόταν ακόμα σε εξέλιξη – η στιγμή που το είδα να αναπνέει, έστω και προσωρινά. Μέσα από τον διάλογο με τον πυρήνα του Onassis AiR, τους υπόλοιπους και τις υπόλοιπες Fellows, με μέντορες και τεχνικούς, άρχισα να κατανοώ την επιτακτικότητά του με μεγαλύτερη σαφήνεια: ότι η πραγματικότητα –εκκρινόμενη από τη γλώσσα και εξευγενισμένη από την ποίηση– είναι αυτό με το οποίο προσπαθώ να συντονιστώ και που επιθυμώ να σμιλέψω και να αναταράξω. Το πρότζεκτ με βοήθησε να δω πώς η μυθοποιητική διαδικασία δεν είναι απόμακρη αλλά άμεση, πώς η ποίηση φτιάχνει διαδρομές για τη συλλογική μας φαντασία, ακόμη και μέσα από την αμήχανη τριβή του ανθρώπου με την Τεχνητή Νοημοσύνη. Σε προσωπικό επίπεδο, η διαδικασία αποκρυστάλλωσε τα ερωτήματα που με κινητοποιούν: Τι σημαίνει να ανήκεις σε μια εποχή της διαμεσολαβημένης, εξαντλημένης, αυτοματοποιημένης οικειότητας; Τι είδους «μαζί» μπορεί να επιβιώσει εν μέσω κόπωσης, αμηχανίας και σταδιακής αποπραγματοποίησης της καθημερινότητας; Αυτό που παίρνω μαζί μου δεν είναι η ολοκλήρωση αλλά η επιμονή – μια επιμονή στο ποιητικό ως τρόπο να μεταβολίζουμε την καταστροφή, να μετατρέπουμε την εξάντληση σε φόρμα και να αφουγκραζόμαστε τη χρονική δόνηση που πάντα «έρχεται, και έρχεται, και έρχεται». [1]

Ατενίζοντας το μέλλον, σκοπεύω να αναπτύξω περαιτέρω το “Neither this Nor the other”, ώστε να το παρουσιάσω ως μια απόλυτα ολοκληρωμένη εμπειρία περφόρμανς-εγκατάστασης. Ένα σημαντικό επόμενο βήμα θα ήταν η στενή συνεργασία για την ανάπτυξη του chatbot που θα ελέγχει τα cues, τη σκηνογραφία και τη συνολική ατμόσφαιρα του έργου, επιτρέποντας ένα πραγματικά αυτοματοποιημένο «ζωντανό» σύστημα. Κάτι τέτοιο θα εμβάθυνε την απρόβλεπτη φύση της περφόρμανς και θα επέκτεινε τη διερεύνηση της διαμεσολαβημένης παρουσίας. Σχεδιάζω επίσης να κυκλοφορήσω ένα EP με το soundtrack, σε συνεργασία με τον ηχητικό καλλιτέχνη Αλέξανδρο Μαρτιγόπουλο, επιτρέποντας στην ηχητική διάσταση του έργου να υπάρξει και ως ανεξάρτητη παραγωγή. Αυτές οι εξελίξεις θα συμβάλουν στο να εδραιωθεί το πρότζεκτ τόσο ως ζωντανή εγκατάσταση όσο και ως ευρύτερη καλλιτεχνική έρευνα για τη γλώσσα, την αυτοματοποίηση και την οικειότητα.

[1] Franco “Bifo” Berardi, “Breathing. Chaos and Poetry”, semiotext(e), 2018.