Λεωνίδας Οικονόμου: Πώς τον λεν τον ποταμό

Οι ποταμοί της Αθήνας είναι οι από καιρό χαμένοι πρωταγωνιστές της αστικής τοπογραφίας, καθώς αποτελούν τις αρχαίες δυνάμεις που διαμόρφωσαν το έδαφος της πρωτεύουσας πριν ακόμη δημιουργηθεί η πόλη. Ο Ιλισσός, που κάποτε είχε κεντρική θέση στην τοπική μυθολογία για την παροχή νερού και ευημερίας στα περίχωρα της κλασικής Αθήνας, άρχισε να υποβαθμίζεται όταν η σύγχρονη πόλη επεκτάθηκε και, μετά από ορισμένα θανατηφόρα πλημμυρικά φαινόμενα, μετατράπηκε σε σήραγγα αποστράγγισης. Η Μαργαρίτα Παπαγεωργίου τραγουδά «Πώς τον λεν τον ποταμό» στην καταξιωμένη ταινία του Νίκου Κούνδουρου «Ο Δράκος» (1956), θέτοντας ήδη υπό αμφισβήτηση την απήχηση του Ιλισσού στη συλλογική συνείδηση της εποχής. Όπως συνέβη με τον Κηφισό και τα άλλα σημαντικά ρέματα του λεκανοπεδίου της Αττικής, η σημασία του Ιλισσού άρχισε να ξεθωριάζει όπως και η όψη του στην πόλη.

Ωστόσο, ο χαμένος ποταμός εξακολουθεί να αποτελεί φορέα αστικών φαντασιώσεων, από το πρόσφατο κίνημα για την αποκάλυψη μέρους της υπόγειας κοίτης του μέχρι τις περιοχές για «ψωνιστήρι» γύρω από την εκκλησία της Αγίας Φωτεινής. Η εμμονή με την ανάκτηση του ποταμού ως μέρους του αστικού οικοσυστήματος βασίζεται κυρίως σε παραδείγματα από βόρειες πόλεις, και φαίνεται να παραμελεί τα κλιματικά δεδομένα της Αθήνας υπέρ ενός ευρωπαϊκού τύπου φαντασιακού. Εικόνες μιας ειδυλλιακής νεοκλασικής Αθήνας που πλένεται από το ποτάμι κυκλοφορούν όλο και περισσότερο στο διαδίκτυο. Σήμερα ο ποταμός, εκτός από τις λεωφόρους που τον διασχίζουν, διατηρεί επίσης έναν αριθμό περιθωριακών χώρων που επιτρέπουν στο παλιό αθηναϊκό έδαφος να αναδίδει την ύπαρξή του, που όμως μένει σε μεγάλο βαθμό απαρατήρητη.

Ταυτόχρονα η πόλη περηφανεύεται ότι είναι ένα τουριστικό προϊόν, προς επιδερμική απόλαυση μέσα από τα διώροφα τουριστικά λεωφορεία που διασχίζουν τις λεωφόρους, περιλαμβανομένων εκείνων που έχουν χτιστεί πάνω στην πρώην κοίτη του Ιλισσού, με το επίκεντρο να είναι η κυρίαρχη ιστορία, αυτή που φαίνεται. Θα μπορούσε ο Ιλισσός να χρησιμεύσει ως αφορμή για να επανεξετάσουμε τις κρυφές ιστορίες της πόλης, ακολουθώντας τις αναμνήσεις και τις φαντασιώσεις των ανθρώπων που έχουν βιώσει το ποτάμι στην παρουσία και την απουσία του;

Στο πλαίσιο του πρότζεκτ, οι επιβάτες ανεβαίνουν στον ανοιχτό πάνω όροφο ενός τουριστικού λεωφορείου, το οποίο είναι ειδικά διαμορφωμένο ώστε να φιλοξενεί μια ζωντανή σκηνή για μια μπάντα ως και πέντε μουσικών. Μόλις επιβιβαστούν όλοι και όλες, το λεωφορείο αναχωρεί και ο/η ξεναγός αρχίζει να αφηγείται άγνωστες ιστορίες για το ποτάμι, για το παρελθόν του, τις φαντασιώσεις του παρόντος και το μέλλον του. Κατά τη διάρκεια της διαδρομής, ειδικοί/ές καλεσμένοι/ες –μουσικοί, καλλιτέχνες/ιδες και απλοί/ές κάτοικοι των παραποτάμιων γειτονιών– προσκαλούνται στο λεωφορείο για να μοιραστούν τις προσωπικές τους απόψεις για τον Ιλισσό με τη μορφή συνεντεύξεων, ζωντανών περφόρμανς ή σύντομων δράσεων στον δρόμο ή στο μπαλκόνι μιας παρακείμενης πολυκατοικίας. Είναι ο Ιλισσός ακόμα ορατός στις μέρες μας; Μπορείτε να ακούσετε το νερό να τρέχει μέσα από την κλειστή κοίτη του; Γιατί υπάρχουν τόσα πολλά καταστήματα μοτοσικλετών κατά μήκος των λεωφόρων Μιχαλακοπούλου και Καλλιρρόης; Υπάρχουν απομεινάρια από τους παράνομους οικισμούς στις όχθες του Ιλισσού; Η διαδρομή ξεκινά από τις πηγές του Ιλισσού, στους πρόποδες του Υμηττού, και, με στάσεις σε επιλεγμένα σημεία, καταλήγει στις εκβολές του ποταμού στο Δέλτα του Φαλήρου.

Μου αρέσει να δίνω στα πρότζεκτ μου τίτλους από τραγούδια ή στίχους. Δεν είναι μόνο ζήτημα αισθητικής επιλογής· βοηθά το έργο να δανειστεί κάτι άυλο από τη συναισθηματική απήχηση του τραγουδιού. Όταν υπέβαλα αίτηση για το πρόγραμμα Onassis AiR, επέλεξα ως τίτλο του προτεινόμενου έργου μου το «Πώς τον λέν’ τον ποταμό;», μια φράση από το τραγούδι «Ιλισός» του Μάνου Χατζιδάκι από τη δεκαετία του 1950. Μου φάνηκε ένας κομψός τρόπος να υπαινιχθώ το αντικείμενο της έρευνάς μου χωρίς να το κατονομάσω ευθέως. Μέχρι το τέλος του residency, η επιλογή να μην αναφέρω ρητά το όνομα του ποταμού είχε αποκτήσει μια βαθύτερη σημασία.

Τους επόμενους μήνες χρειάστηκε να χτίσω τη μεθοδολογία μου από το μηδέν. Αυτό περιλάμβανε την ανάγνωση αρκετών βιβλίων για την ιστορία της Αθήνας –από τα οποία, άλλα ήταν αυστηρά και τεκμηριωμένα και άλλα είχαν μια αφελή γοητεία–, συναντήσεις και συνεντεύξεις με ανθρώπους που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τον Ιλισό και τον εντοπισμό όσο το δυνατόν περισσότερων καλλιτεχνικών έργων που σχετίζονται με το θέμα. Ερεύνησα αρχειακό υλικό από την περίοδο της δικτατορίας, άκουσα ιστορικά podcasts, συνέθεσα μια λίστα αναπαραγωγής με τραγούδια και ηχοτοπία και συγκέντρωσα παλιούς χάρτες που εξακολουθούν να απεικονίζουν την πορεία του ποταμού. Βιντεοσκόπησα κατά μήκος των λεωφόρων που σήμερα κυλούν πάνω από το καλυμμένο ρεύμα, κατέγραψα ήχους πεδίου –από τον παλιατζή μέχρι βήματα που πατούν στο νερό– και περπάτησα ακόμα και μέσα στην υπόγεια κοίτη. Φυσικά, έκανα και εξαντλητική έρευνα στο διαδίκτυο για κάθε πιθανή σχετική πηγή.