Το Παρελθόν (Le Passé) | Julien Gosselin

«Το μέλλον είναι το παρελθόν» δηλώνει ο Julien Gosselin και στην πρώτη του αυτή εμφάνιση στη Στέγη μάς προσκαλεί σε μια επικών διαστάσεων αναζήτηση του χαμένου χρόνου, του ουμανισμού και της πίστης στην ομορφιά.

Σκηνοθέτης ταυτισμένος με την αποθέωση της λογοτεχνίας στο θέατρο ήδη από τα πρώτα του έργα –τα «Στοιχειώδη Σωματίδια» του Michel Houellebecq και το «2666» του Roberto Bolaño–, ο 38χρονος σήμερα Ζιλιέν Γκοσλέν άντλησε την έμπνευση για το "Le Passé" από τα διηγήματα του Ρώσου συγγραφέα Λεονίντ Αντρέγεφ (1871–1919).

Στόχος του: μια «παράσταση-φόρος τιμής στην εξαφάνιση του θεάτρου και της ανθρωπιάς». Το "Le Passé" ξεκινά με μια αποτυχημένη γυναικοκτονία, περιλαμβάνει μια σκηνή-σοκ όπου το ιδανικό της πρώτης αγάπης αποκαθηλώνεται και καταγράφονται μια σειρά ακροτήτων στο όνομα του έρωτα. Κι όμως, η παράσταση οικοδομείται ως έργο τέχνης: κοστούμια εποχής και σκηνές που θυμίζουν το σινεμά του Ταρκόφσκι, υπό το φως των κεριών, εκτυλίσσονται σε ένα σπίτι που χτίζεται και καταρρέει – όπως και οι σχέσεις των ενοίκων του. Χιονισμένα τοπία, σαν πίνακες του Φλαμανδού ζωγράφου της Αναγέννησης Brueghel, συνυπάρχουν με ζωντανή κινηματογράφηση του θιάσου που δίνει ερμηνείες αμείωτης έντασης, σε μια σπαρακτική τελετουργία αποχαιρετισμού προς τον έρωτα – άρα και την ανθρωπότητα.

Τα θεατρικά έργα δεν γεννιούνται ποτέ από μια ιδέα. Αντιθέτως, προκύπτουν από ένα τέλειο μείγμα ζωής, θεάτρου, πραγμάτων που θέλουμε να πετύχουμε και άλλων που δεν θέλουμε. Καθώς κάναμε πρόβες για την προηγούμενη παράσταση, “Players, Mao II, the Names” πάνω σε κείμενα του Don DeLillo, φαντάστηκα να ανεβάζω ένα κλασικό έργο, όπως τον «Γλάρο» [του Τσέχοφ], καταστρέφοντας την παράσταση και εξολοθρεύοντας τους χαρακτήρες αμέσως μετά την παράσταση του [χαρακτήρα-σκηνοθέτη στον «Γλάρο»] Τρέπλιεφ, είτε από ένοπλους τρομοκράτες είτε με την προοδευτική εξαφάνιση ανθρώπων με κοστούμια επί σκηνής. Στην αρχή νόμιζα πως αυτό ήταν ξανά συνέπεια του θυμού μου απέναντι στον κόσμο του θεάτρου, στην παράδοση και στις υποτιθέμενες προσδοκίες του κοινού για κάτι που ήδη γνωρίζει, δηλαδή τα έργα ρεπερτορίου.

Λίγους μήνες αργότερα τηλεφώνησα στον μεταφραστή André Markowicz. Του είπα ότι για πρώτη φορά έψαχνα ένα παλιό κείμενο και του μίλησα για μια κοινωνία των αρχών του 20ού αιώνα σε αποσύνθεση. Του είπα ότι σκεφτόμουν τα «Παιδιά του Ήλιου» του Γκόρκι. Αλλά ο Γκόρκι δεν είναι ακριβώς του γούστου μου· [το θέατρό του] είναι πολύ σκληρό και σωματικό για μένα. Δεν ήθελα να μιλήσω για τον θυμό· αντ’ αυτού, ήθελα να αφηγηθώ μια ιστορία αποχαιρετισμού. Αυτοί οι άνθρωποι δεν θα έπρεπε να σκοτώνονται από τα όπλα της επανάστασης. Θα έπρεπε να αργοσβήνουν μέσα στη ροή των γεγονότων.

Σκέφτηκα τον Houellebecq, που έγραφε στο τέλος του βιβλίου «Ο χάρτης και η επικράτεια»: «Ο θρίαμβος της φύσης είναι απόλυτος». Σκέφτηκα επίσης σκηνοθέτες που ανεβάζουν κλασικά έργα. Σκέφτηκα τι λέει συχνά ο κόσμος: «Οι θεατρικοί συγγραφείς μιλούν σε μας». «Ο Σαίξπηρ είναι πιο σύγχρονος από οποιονδήποτε άλλο θεατρικό συγγραφέα». Έπειτα κοίταξα πίσω, τη δουλειά μου μέχρι σήμερα. Αυτά τα σύγχρονα κείμενα πάνω στα οποία δούλεψα σαν να ήταν ξεχασμένοι, χαμένοι κόσμοι, σαν να τα παρατηρούσαμε από το μέλλον, σε μια εποχή που οι κοινωνίες μας είχαν πεθάνει, όπως και ο κόσμος. Σήμερα πιστεύω πως ο λόγος που διασκευάζουμε τα κλασικά κείμενα δεν είναι η διαχρονικότητά τους, αλλά η απόστασή τους από εμάς.

Θέλουμε να ξαναδούμε ανθρώπους που δεν υπάρχουν πια, που έχουν φύγει. Θέλουμε να ξανακούσουμε γλώσσες που έχουν αλλάξει με την πάροδο του χρόνου, θέλουμε να καταλάβουμε ποιοι ήμασταν και να δούμε τους νεκρούς να ζωντανεύουν. Αυτό ακριβώς προσπάθησα να εξηγήσω στον Αντρέ Μαρκοβίτς. Του είπα πως ήθελα να κάνω μια παράσταση που θα μιλά ταυτόχρονα για τον επικείμενο αφανισμό της ανθρωπότητας και την εξαφάνιση του κλασικού θεάτρου. Έναν καυστικό και ειλικρινή αποχαιρετισμό στην ανθρωπότητα και στον συμβατικό καθωσπρεπισμό.

Με ρώτησε τότε: «Γνωρίζεις τον Λεονίντ Αντρέγεφ;» Δεν τον είχα ακούσει καν. Έπαθα σοκ διαβάζοντας το έργο του. Ήταν η πρώτη φορά που ένιωσα τόσο ανθρώπινα κοντά σε έναν συγγραφέα που είχε πεθάνει εδώ και καιρό. Ο Αντρέγεφ διαφέρει πολύ από τους σύγχρονούς του. Έγραψε θεατρικά, διηγήματα και συμβολικά έργα. Διαβάζοντας το έργο του Αντρέγεφ, βρίσκεις λέξεις που σε διαπερνούν σε όλες τις σκηνές, τους διαλόγους και τις φράσεις. Σαν να μπορούσαμε, με λίγες λέξεις, να αγγίξουμε την ουσία του πόνου και της ομορφιάς του κόσμου.

Θα δουλέψω πάνω σε διάφορα θεατρικά του έργα –το «Ρέκβιεμ», την «Αικατερίνη Ιβάνοβνα»– και σε δύο διηγήματα, τα «Μέσα στην καταχνιά» και «Η άβυσσος». Θα εργαστώ με βίντεο, μουσική και έναν θίασο που θα αποτελείται από τους ίδιους ηθοποιούς με τους οποίους δουλεύω πάντα, αλλά και μερικούς νέους.

Η παράσταση θα εξερευνήσει νέες ιδέες καθώς θα δουλέψω με ζωγραφική, καμβάδες, κεριά, παλιά κοστούμια που θα συνυπάρχουν με την κάμερα, διαφανείς χώρους και σύγχρονες εικόνες. Θα υπάρχουν ζωγραφισμένα τοπία, αστικά σαλόνια, χειμερινοί κήποι και μουσικοί στον χώρο της ορχήστρας.

Όπως στο “Solaris”, το φάντασμα του Ταρκόφσκι θα αιωρείται πάνω από την παράσταση. Πλάνα από το διαστημόπλοιό του θα ακολουθούν εικόνες από κάποιον πίνακα του Brueghel που απεικονίζει ένα πλήθος χωρικών. Μέσα από τη γραφή του Αντρέγεφ, η νέα μου παράσταση θα διαγράψει έναν παρόμοιο κύκλο. Ένα ρητό λέει ότι το μέλλον είναι το παρελθόν. Θα είναι ένας φόρος τιμής στην τέχνη και την ανθρωπότητα που εξέλειψαν, στις σκοτεινές εποχές που παρατηρούνται από το διάστημα, όταν οι άνθρωποι περπατούσαν ακόμη στο χιόνι, ως ομάδα.

—Julien Gosselin, Δεκέμβριος 2020

• Η παράσταση «Το Παρελθόν" (“Le Passé”) έκανε παγκόσμια πρεμιέρα τον Σεπτέμβριο του 2021 στο Théâtre National de Strasbourg. Είναι η πρώτη φορά που ο Ζυλιέν Γκοσλέν σκηνοθετεί κείμενο του περασμένου αιώνα, καθώς πάντα καταπιανόταν με σύγχρονα λογοτεχνικά αριστουργήματα, όπως το «2666» του Roberto Bolaño, το “Les Particules élémentaires” («Τα στοιχειώδη σωματίδια») του Michel Houellebecq και το “Joueurs / Mao II / Les Noms”, βασισμένο σε τρία μυθιστορήματα του Don DeLillo («Παίκτες», «Μάο ΙΙ» και «Ονόματα»).

• O Ζυλιέν Γκοσλέν ήταν ο πρώτος σκηνοθέτης που ανέβασε ως θεατρικό έργο στη Γαλλία τα Στοιχειώδη σωματίδια του Μισέλ Ουελμπέκ, στο Φεστιβάλ της Αβινιόν το 2013. Αυτή ήταν και η δημιουργία που τον έκανε γνωστό στο διεθνές κοινό, πριν καν συμπληρώσει τα 26 του χρόνια.

• Στην Ελλάδα, έχουμε δει τις παραστάσεις του, «2666», «Στοιχειώδη σωματίδια» και «1993», στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου.

• Ο Γκοσλέν έψαχνε ένα έργο που θα αναδείκνυε την κοινωνία των αρχών του 20ού αιώνα σε αποσύνθεση, όταν ο μεταφραστής André Markowicz τού πρότεινε να διαβάσει τον Λεονίντ Αντρέγεφ, τον άδικα ξεχασμένο Ρώσο συγγραφέα που μεσουρανούσε πριν από την Οκτωβριανή επανάσταση. Λέει χαρακτηριστικά ο Γκοσλέν: «Ήθελα να αφηγηθώ μια ιστορία αποχαιρετισμού. Αυτοί οι άνθρωποι δεν θα έπρεπε να σκοτώνονται από τα όπλα της επανάστασης. Θα έπρεπε να αργοσβήνουν μέσα στη ροή των γεγονότων».

• Μέσα από το έργο του Αντρέγεφ, «Αικατερίνη Ιβάνοβνα», που συγκροτεί τον κύριο κορμό της παράστασης, ο Γκοσλέν «μοντάρει» μαζί με την κύρια πλοκή αποσπάσματα από άλλα έργα του Αντρέγεφ, ως ανάπαυλες ή παρεκβάσεις, και μας ωθεί σε μια άγρια διαδρομή: στην άβυσσο του ανθρώπου, στα έγκατα της κοινωνίας, στις ανησυχίες του θεάτρου, στο χείλος της ανυπαρξίας. Μια παράσταση με καταιγιστική πλοκή και μια συγκλονιστική κατάδυση στη ζωή, την κοινωνία, το θέατρο, την πατριαρχία, τη μοναξιά, την ύπαρξη σήμερα. Μια τολμηρή και απαιτητική συνθήκη, που σπάει τις φόρμες και παίζει ατρόμητα με είδη, ιδέες και βεβαιότητες. Από αυτήν την εμπειρία κανείς δεν βγαίνει αλώβητος.

• Στην παράσταση «Το Παρελθόν» αξιοποιούνται δύο θεατρικά έργα και τρία διηγήματα του Λεονίντ Αντρέγεφ: «Αικατερίνη Ιβάνοβνα» (θεατρικό έργο του 1912), «Ρέκβιεμ» (θεατρικό έργο του 1916), «Η άβυσσος» (διήγημα του 1912), «Μέσα στην καταχνιά» (διήγημα του 1902) και «Η Ανάσταση των νεκρών» (διήγημα γραμμένο μεταξύ 1910 και 1914).

• Το 2018, ο Γκοσλέν επέστρεψε στο Φεστιβάλ της Αβινιόν, με το έργο “Joueurs / Mao II / Les Noms”, μια θεατρική διασκευή τριών μυθιστορημάτων του Ντον ΝτεΛίλο με διάρκεια εννέα ώρες. Ήταν το πρώτο έργο του που συνδύαζε θέατρο, περφόρμανς, μουσική και ζωντανή κινηματογράφηση.

• «Δεν αντέχω να έχω ένα κοινό που βολεύεται στη “γωνία” του. Θέλω ο θεατής να μπαίνει σε ένα σύμπαν, να πηδάει μέσα στο νερό, να γίνεται μέρος του κόσμου στον οποίο τον βάζω κατά τη διάρκεια μιας παράστασης που ανεβάζω και να βγαίνει στην επιφάνεια μόνο στο τέλος. [...] Δεν θέλω τουρίστες που απλώς κοιτάζουν τι γίνεται στη σκηνή, αλλά ανθρώπους που βυθίζονται στον κόσμο ο οποίος δημιουργείται μπροστά στα μάτια τους».

• Ο Γκοσλέν αντλεί έμπνευση από τις παιδικές και εφηβικές του αναμνήσεις στα χωριά της Βόρειας Γαλλίας, όπου ανακάλυψε τους συγγραφείς «της μοναξιάς»: τον Ουελμπέκ και τη Virginie Despentes. Για τον ίδιο, η θλίψη πρέπει να βρίσκει χώρο να εκφραστεί, να αντηχεί και να καλύπτει τα πάντα.

• «Η ιδέα του παρελθόντος γεννήθηκε μέσα μου πριν ακόμη ανακαλύψω τον Λεονίντ Αντρέγεφ. Ήταν μια προσπάθεια αναζήτησης της απόστασης του παρελθόντος, και όχι προσέγγισής του. […] Συχνά δεν ξέρουμε γιατί κάνουμε τις παραστάσεις ή μάλλον ξέρουμε γιατί τις κάνουμε, αλλά δεν ξέρουμε τι ακριβώς κάνουμε. Τώρα όμως που έχω ανεβάσει κάμποσες παραστάσεις, μπορώ να κοιτάξω πίσω και να δω τι έκανα. Και συνειδητοποιώ ότι στην πραγματικότητα ανέβαζα κυρίως μυθιστορήματα, επειδή είναι γραμμένα σε παρελθοντικό χρόνο· ανέβαζα μόνο έργα που μιλούσαν σε παρατατικό, κάτι που μου επέτρεπε να εξερευνώ αυτή την ιδέα του “συντελεσμένου μέλλοντος”. Και το αστείο είναι ότι την πρώτη και μοναδική φορά που ανεβάζω ένα παλιό έργο, αυτή είναι και η πρώτη φορά που μιλάω στον ενεστώτα». – Julien Gosselin

• Κριτικές

«Λαμπρή από πλευράς φόρμας, η παράσταση τρίζει, χτυπά, κλονίζει και εξαντλεί τον θεατή». – Le Monde

«Ο Ζυλιέν Γκοσλέν καταφέρνει να μας βυθίσει σε έναν κόσμο μελαγχολίας και έντονων συναισθημάτων, δημιουργώντας μια μοναδική θεατρική εμπειρία». – La Terrasse

Ο Λεονίντ Αντρέγεφ γεννήθηκε το 1871 στο Αριόλ της Ρωσίας. Έχασε τον πατέρα του σε πολύ νεαρή ηλικία και βίωσε μια δυστυχισμένη παιδική ηλικία και νεότητα. Όταν ήταν έφηβος, ξάπλωνε πάνω στις σιδηροδρομικές ράγες μόνο και μόνο για να δοκιμάσει τα όριά του. Δεν ήταν παράφρονας, ωστόσο, αλλά ένας άνθρωπος που έζησε μια παράφρονα ζωή.

Ολόκληρη η ζωή και το έργο του περιστρέφονται γύρω από την υπέρβαση των εγγενών ορίων των πραγμάτων. Πολλές φορές έθεσε σε κίνδυνο τη ζωή του· αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει αρκετές φορές και πέθανε το 1919 από καρδιακή ανεπάρκεια – συνέπεια, όπως λέγεται, εκείνης της παιδικής εμπειρίας με τις ράγες.

Στις αρχές του 1900, οι πρώτες του δημοσιεύσεις τράβηξαν την προσοχή του Μαξίμ Γκόρκι, με τον οποίο συνδέθηκε με μια ειλικρινή αλλά ταραχώδη φιλία, η οποία διαλύθηκε πάντως το 1907. Καθεμία από τις νουβέλες του είναι ένα μικρό αριστούργημα.

Την εποχή εκείνη, κάθε έργο του προκαλούσε σκάνδαλο. Ωστόσο, «Το κόκκινο γέλιο» ή «H ζωή του Βασίλι Φιβέισκι» (και τα δύο έχουν μεταφραστεί και εκδοθεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Άγρα και Ροές, αντίστοιχα), των οποίων η βία και η δυναμική στις περιγραφές πλησιάζουν τα όρια της φαντασίας, σημείωσαν τεράστια επιτυχία. Από τις περίπου εκατό νουβέλες και διηγήματα που έγραψε κατά τη διάρκεια της ζωής του, προέκυψαν περίπου σαράντα θεατρικά έργα. Καθένα από αυτά εισήγαγε μια νέα μορφή και νέα ορμή. Τα έργα του, που μεταφράστηκαν κυρίως στα γερμανικά και τα αγγλικά, ανέβηκαν στα μεγαλύτερα ρωσικά θέατρα της Μόσχας και της Αγίας Πετρούπολης από κορυφαίους σκηνοθέτες όπως ο Στανισλάφσκι και ο Μέγιερχολντ, οι οποίοι έφεραν επανάσταση στη θεατρική σκηνή με τις διασκευές τους.

Το 1905, ο Αντρέγεφ τάχθηκε υπέρ της αλλαγής καθεστώτος, αλλά σταδιακά αποστασιοποιήθηκε από τους κύκλους των μπολσεβίκων.

Αντιτάχθηκε σθεναρά στο κίνημα του Οκτωβρίου του 1917 και πέθανε αυτοεξόριστος. Εξέδωσε τα έργα του το 1912, ωστόσο τα τελευταία παρέμειναν ανέκδοτα. Μέχρι και σήμερα, το μεγαλύτερο μέρος του έργου του παραμένει δυσεύρετο στη Ρωσία.