Νίκη Δανάη Χανιά: Αλληλοβορά

Το “Aλληλοβορά” είναι μια εξερεύνηση και ένας στοχασμός για τα δύσκολα χρόνια της ελληνικής οικονομικής κρίσης, που επιχειρεί να καταδείξει πώς η τερατότητα προκύπτει ως τρόπος απόκρισης στην κοινωνική ανισότητα και την απόγνωση. Κοινές προσωπικές εμπειρίες που αφορούν προβλήματα ψυχικής υγείας, κατάχρηση ουσιών και κοινωνική εγκατάλειψη μπλέκονται με τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν αθώα πλάσματα σε μύθους και λαϊκές αφηγήσεις, όταν θεϊκές δυνάμεις αποφασίζουν να τα καταραστούν και να τα μεταμορφώσουν σε τέρατα. Θα δημιουργηθεί ένας κόσμος της φαντασίας, φτιαγμένος από κατακερματισμένες, θολωμένες αναμνήσεις, όνειρα, ψευδαισθήσεις και μύθους, ξεκινώντας ως αφηγηματική εξερεύνηση, η οποία στη συνέχεια θα δώσει μορφή σε γλυπτά έργα.

Τα μυθικά ελληνικά ζωόμορφα τέρατα συνυπάρχουν με τις αντίστοιχες μορφές του σήμερα, κι είναι όλα τους θύματα άδικων κοινωνικών κατασκευών από τις οποίες είναι αδύνατο να γλιτώσουν – οι ιστορίες τους μπλέκονται και συμπίπτουν. Τα τερατώδη στοιχεία τους είναι διαφορετικά, αλλά οι εμπειρίες τους είναι καθολικές: η καταπίεση, η αδικία, η απόγνωση, ο θυμός, η βία και η αγάπη επαναλαμβάνονται ανά τους αιώνες.

Η επιστροφή στην πόλη όπου το τραύμα βιώθηκε και εκτέθηκε πρώτη φορά είναι ένας τρόπος να προσεγγίσω την καλλιτεχνική πρακτική συν-αισθηματικά και ως ενσώματη εμπειρία. Η σωματική, κοινή κατανόηση του να ζεις στην πόλη συνδέει προσωπικές εμπειρίες με το αισθητηριακό περιεχόμενο που τις συνέχει. Το πρότζεκτ θα ασχοληθεί με την πόλη της Αθήνας, προσεγγίζοντάς τη σαν ένα οργανισμό που έχει μεταμορφωθεί σε «τέρας» ο ίδιος. Η επαφή με ανθρώπους που έζησαν την κρίση και το μοίρασμα προσωπικών εμπειριών, καθώς και η αναζήτηση κοινών σημείων με το αρχαίο παρελθόν και με τους μύθους περί τερατότητας, θα αποτελέσουν το υλικό για να δημιουργηθούν συλλογικές «τερατώδεις» ιστορίες, με φόντο την αστική παρακμή της Αθήνας. Οι μύθοι λέγονται αλλιώς, αλλάζουν, αλλοτριώνονται. Σε αυτή την αναθεωρημένη τάξη πραγμάτων, τα τέρατα είναι κουρασμένα από την κοινωνική πραγματικότητα. Τώρα είναι η σειρά τους να αναζητήσουν την κατανόηση, την ελευθερία και την ισότητα.

Η τερατότητα μπορεί να εντοπιστεί σε οριακούς χώρους, να εμφανιστεί σε διαφορετικές περιοχές που έγιναν ένα, εκεί όπου το υποκείμενο συγχωνεύεται με το αντικείμενο, η λογική με την τρέλα, η επιθυμία με την αποστροφή, η ζωή με τον θάνατο. Είναι το τέρας διακριτό από τον εαυτό ή είναι το τέρας μέρος του εαυτού; Αυτή η δυνητική αναταραχή, ο φόβος της αναρχίας, είναι αυτό που μας τρομάζει στο τέρας. Αλλά εκεί ακριβώς έγκειται και η δυνατότητά του να αμφισβητήσει τα θεμέλια του συστήματός μας.

Η χρήση της έννοιας του «τερατώδους» στις αφηγήσεις συνεπάγεται την επιβολή ορίων που διαχωρίζουν το φυσιολογικό, το λογικό και τον πολίτη από το αφύσικο, το παράλογο, το κακόβουλο και τον εγκληματία. Εισάγοντας αυτή την έννοια στο πεδίο των προσωπικών μας εμπειριών, στόχος μου είναι να διερευνήσω πώς εργαλειοποιούνται ερμηνείες συμπεριφορών, προκειμένου να προβάλουν οντολογικές αξιώσεις που οδηγούν στον αποκλεισμό και τον διασυρμό. Συνεπώς, το έργο αυτό προάγει την ενσυναίσθηση και την κατανόηση αυτού που μέχρι στιγμής συγκροτείται ως «διαφορετικό από το φυσιολογικό».

Στο «Αλληλοβορά» συνέχισα να δουλεύω στενά με τις εμπειρίες που διαμόρφωσαν αρχικά την πρακτική μου: ψυχικές δυσκολίες, εθισμός, κοινωνική εγκατάλειψη και μακροχρόνιες συνέπειες της οικονομικής κρίσης. Αυτές οι εμπειρίες δεν αποτέλεσαν απλώς φόντο, αλλά ενεργό κομμάτι της έρευνας και της ζωής των εμπλεκόμενων. Το πρότζεκτ μού έδωσε τη δυνατότητα να επιστρέψω σε αυτά τα θέματα, αυτή τη φορά μέσα από το πρίσμα των λαϊκών ιστοριών και των μορφών τερατωδίας που υπάρχουν σε αυτές.

Ξεκίνησα το πρόγραμμα του Onassis AiR με εκτενή έρευνα πάνω σε ελληνικές λαϊκές αφηγήσεις – κυρίως σε εκείνες που δεν έχουν εξωραϊστεί: τις «άσχημες» ιστορίες που περιλαμβάνουν αναφορές στον θάνατο, τη βία, την τερατουργία, τον κανιβαλισμό και τη δαιμονική κατοχή. Η έρευνά μου κάλυψε ένα ευρύ φάσμα αρχείων και συλλογών, από τον Johann Georg von Hahn και την Α. Αγγελοπούλου έως τα έργα των Γεωργίου Μέγα, Νικολάου Πολίτη και John Cuthbert Lawson. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον μού προκάλεσαν οι ιστορίες που ξεκίνησαν ως μύθοι και επιβίωσαν αργότερα ως τοπικά λαϊκά παραμύθια, όπως η ιστορία του Ανήλιαγου.

Το να διαβάζω αυτές τις ιστορίες ήταν σαν να εισέρχομαι σε μια γλώσσα πολύ διαφορετική από τον ακαδημαϊκό λόγο. Πολλές είναι καταγεγραμμένες με έναν απλό, άμεσο, προφορικό τρόπο που δίνει χώρο στο ακατέργαστο συναίσθημα και σε απρόσμενες αφηγηματικές μετατοπίσεις. Η δουλειά με αυτό το υλικό απαιτούσε ένα είδος απομάθησης. Ερεύνησα τα αφηγηματικά μοτίβα που επαναλαμβάνονται στην ελληνική λαϊκή αφήγηση και εξέτασα πώς αυτές οι δομές θα μπορούσαν να συνεχιστούν ή να ανατραπούν μέσα στο δικό μου έργο. Η γοητεία που ένιωθα για τέτοιες ιστορίες ως παιδί επανήλθε στη διάρκεια αυτής της διαδικασίας.

Παράλληλα με αυτή την έρευνα, ξεκίνησα ένα συνεργατικό συγγραφικό πρότζεκτ με τρία άτομα που είτε είχαν επιβιώσει από εμπειρίες που σχετίζονταν με τον εθισμό και τους έφεραν κοντά στον θάνατο, είτε είχαν χάσει κάποιο κοντινό τους πρόσωπο. Αρχίσαμε να γράφουμε μαζί σε ένα κοινό διαδικτυακό έγγραφο. Οι σημειώσεις μας συνέδεαν τις προσωπικές τους μνήμες με λαϊκές ιστορίες που θυμούνταν, ειδικά εκείνες στις οποίες τα θέματα ή οι εικόνες αντηχούσαν με τις δικές τους εμπειρίες. Εξετάσαμε πώς τα «τερατώδη» στοιχεία στη ζωή τους μπορούσαν να καθρεφτίσουν ή να διαθλάσουν τις τερατώδεις μορφές των παραδοσιακών παραμυθιών. Δύο από τις ιστορίες που ξεκινήσαμε παραμένουν ημιτελείς. Μία ιστορία, «Το μπρελόκ», ολοκληρώθηκε δύο μήνες μετά το τέλος του Onassis AiR. Αυτό το συνεργατικό εγχείρημα πραγματοποιήθηκε κυρίως εκτός του χώρου του residency και αποτέλεσε ένα από τα πιο ουσιαστικά κομμάτια ολόκληρης της διαδικασίας. Μια συνάντηση όπου όλα τα εμπλεκόμενα άτομα μοιράστηκαν τις εμπειρίες τους από τα χρόνια της κρίσης ήταν ιδιαίτερα έντονη και φορτισμένη συναισθηματικά. Συνειδητοποίησα ότι η συνεργατική δουλειά γύρω από το τραύμα απαιτεί χρόνο και φροντίδα – και μπορεί να είναι πολύ πιο απαιτητική από την ατομική δημιουργία.

Για την εγκατάσταση στα Open Days εστίασα σε ένα στοιχείο που εμφανιζόταν ξανά και ξανά στις λαϊκές ιστορίες που διάβαζα: το χρυσάφι. Συχνά χρησιμοποιούμενο ως σύμβολο δύναμης, πλούτου, αγνότητας, νίκης ή θεϊκής εύνοιας, το χρυσό έγινε κεντρικό υλικό του έργου. Δημιούργησα ένα κάθισμα, ένα είδος βάθρου για τον λαϊκό αφηγητή, αλλά ταυτόχρονα κι ένα σεντούκι από το οποίο τα τέρατα έμοιαζαν να ξεπηδούν, οργισμένα και ζωντανά. Χρησιμοποίησα χρυσές επιφάνειες στην εγκατάσταση, όμως τα τέρατα εμφανίζονταν πάνω τους ως γρατσουνιές, σημάδια και βίαιες χαράξεις. Με αυτόν τον τρόπο διεκδικούσαν το υλικό για τον εαυτό τους. Αυτό που άλλοτε συμβόλιζε την αγνότητα έγινε μια επιφάνεια σημαδεμένη από θυμό και επιβίωση. Οι γραμμές και οι χαρακιές είχαν μια ποιότητα ταυτόχρονα βίαιη και αφελή, αντανακλώντας τον τόνο των ιστοριών. Χρησιμοποίησα τέρατα από παλαιότερα έργα μου μαζί με καινούρια που δημιούργησα κατά τη διάρκεια του residency, επιτρέποντας στις ιστορίες τους να διασταυρωθούν. Η εγκατάσταση περιλάμβανε ένα ηχητικό τοπίο συντεθειμένο από αποσπάσματα των ιστοριών και ενεργοποιήθηκε μέσα από μια ζωντανή περφόρμανς ανάγνωσης. Μέσα από αυτή την περφόρμανς συνειδητοποίησα ότι το κείμενο από μόνο του μπορεί να φέρει μια δική του δύναμη, ακόμη και χωρίς οπτική υποστήριξη – κάτι που προηγουμένως είχα παραβλέψει στην πρακτική μου, η οποία συνήθως επικεντρώνεται στη γλυπτική.

Τρεις μήνες μετά το Onassis AiR, συνεχίζω να μελετώ το υλικό που συγκέντρωσα. Εξακολουθεί να γεννά νέες ιδέες και κατευθύνσεις για μελλοντικά πρότζεκτ. Το «Αλληλοβορά» παραμένει μια εξερεύνηση της λαϊκής αφήγησης, του μύθου, της προσωπικής μνήμης και της συλλογικής εμπειρίας. Μέσα από αυτό συνεχίζω να εξετάζω πώς το τερατώδες μπορεί να αποκαλύψει τις πιέσεις του παρόντος, ενώ ταυτόχρονα προσφέρει δυνατότητες κατανόησης, σύνδεσης και νέων τρόπων να φανταστούμε την πραγματικότητα.