Plásmata: Bodies, Dreams, and Data

Τι συνδέει έναν διαιρεμένο πλανήτη 22 μέτρων που εκπέμπει ένα θερμό κόκκινο φως μέσα στο ελληνικό καλοκαίρι με έναν κατοπτρικό τεχνο-ναό που αναδύεται μέσα από την τεχνητή βλάστηση ενός αθηναϊκού πάρκου;

Τι έχουν να μας πουν οι ονειρικές αυταπάτες μιας τεχνητής νοημοσύνης που προβάλλονται μπροστά από το άγαλμα ενός βασιλιά που μας οδήγησε σε μια εκστρατεία στα βάθη της Ανατολής εκατό χρόνια πριν;

Γιατί το ηλιοβασίλεμα δεν τελειώνει ποτέ στα videogames;

Πού σταματάει το δέρμα και πού αρχίζουν τα ρούχα μας;

Πώς θα ήθελες να είναι το ψηφιακό σου σώμα όταν το φυσικό σου σώμα θα έχει πεθάνει;

Θα άκουγες ποτέ έναν χρησμό από μια τεχνητή νοημοσύνη χωρίς σώμα;

H ψηφιακή τεχνολογία εισχωρεί στο ανθρώπινο σώμα και ταυτόχρονα το επεκτείνει. Το διαδίκτυο των σωμάτων, απότοκο τεχνολογιών παρακολούθησης αλλά και απόλαυσης, μας καλεί να αναζητήσουμε τα όρια των πλασμάτων που δημιουργούμε αλλά και είμαστε: Πώς καταλαβαίνουμε το φύλο μέσα σε ένα ψηφιακό περιβάλλον, πώς βλέπουμε τον εαυτό μας μέσα από την αντανάκλαση που εμείς οι ίδιοι δημιουργούμε, τι σημαίνει αναπηρία και τι επέκταση των δυνατότητων του σώματός μας, πώς λειτουργούν οι τεχνολογίες των φαρμάκων και της ιατρικής πάνω στη διαμόρφωση της βούλησής μας, τι είδους σώματα φαντάζεται μια μηχανή και πώς μπορεί να τα φτιάξει, τι είδους σώμα δημιουργούν οι πλατφόρμες της εργασιακής επισφάλειας, τι σημαίνει το μη ανθρώπινο σώμα και πώς εκφράζεται η υποκειμενικότητά του, τι συνεπάγεται η αέναη επέκταση της ψηφιακής οικονομίας για το πλανητικό σώμα της Γης;

Επιλέγουμε και πάλι το Πεδίον του Άρεως, που στην αρχή της λειτουργίας του υπήρξε τόπος στρατιωτικών ασκήσεων και κατέληξε χώρος αναψυχής για τον κάτοικο της πόλης, για να μιλήσουμε για το σώμα όχι μόνο ως το locus της υποκειμενικότητας, αλλά και ως πεδίο ταυτοτικής, πολιτικής και κοινωνικής σύγκρουσης, ως το κέντρο της απόλαυσης, του πόνου και, τελικά, της ύπαρξής μας.

Τα «Πλάσματα», που θα παρουσιαστούν από τις 23 Μαΐου μέχρι τις 10 Ιουλίου του 2022, ξεκινάνε από το άγαλμα του βασιλιά Κωνσταντίνου και φτάνουν μέχρι το θέατρο του Άλσους και το πευκόδασος που υπάρχει πάνω από αυτό.

Φέτος, η έκθεση θα ακολουθήσει διαδρομές που μας ζητούν να ανακαλύψουμε μέρη του πάρκου τα οποία παραμένουν ως επί το πλείστον άγνωστα στο ευρύ κοινό. Καλούμε τους επισκέπτες της έκθεσης να ανακαλύψουν το τμήμα του Πεδίου του Άρεως προς την πλευρά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, εκεί όπου βρίσκεται το άγαλμα της θεάς Αθηνάς, και να περιπλανηθούν στα ψηφιακά περίπτερα και τις δράσεις που συμβαίνουν στα παρτέρια και τα ξέφωτα που κρύβονται μέσα στο πάρκο. Πρόκειται για μια συνειδητή επιμελητική κατεύθυνση, που επιτρέπει στον επισκέπτη να προσεγγίσει την έκθεση από τα πολυσύχναστα σημεία του πάρκου, αλλά στη συνέχεια τον προσκαλεί να χαθεί μέσα σε αυτό, με αναπάντεχα εκθέματα, συλλογικές δραστηριότητες και δρώμενα. Όπως και πέρσι, ακολουθείται η λογική της «επιμελημένης τυχαιότητας», δηλαδή προτείνονται τρεις διαδρομές στους επισκέπτες, αλλά η έκθεση είναι επισκέψιμη από παντού: με το που θα δεις ένα έκθεμα μπορείς να δεις τουλάχιστον άλλο ένα κι έτσι να χαθείς μέσα στο Πεδίον του Άρεως.

Με 25 διεθνή έργα, νέες αναθέσεις έργων, περισσότερα από 250 τετραγωνικά μέτρα έργων LED, 40 συσσωρευτές που θα συλλέγουν ενέργεια από τον αττικό ήλιο την ημέρα για να δημιουργούν ένα τεχνητό φεγγάρι από ακτίνες λέιζερ το βράδυ στα 70 μέτρα από το έδαφος, ένα ανδροειδές που μας δίνει φάρμακα σε ένα ξεχασμένο φαρμακείο στην άκρη του πάρκου κι έναν τεράστιο κόκκινο πλανήτη να μας θυμίζει τόσο την υπερθέρμανση της Γης όσο και την αδυναμία μας να δημιουργήσουμε μια συλλογική πολιτική υποκειμενικότητα, τα «Πλάσματα» υπόσχονται να μας διασκεδάσουν, αλλά και να μας προβληματίσουν μέσα στο αθηναϊκό καλοκαίρι.

Κατά την περιήγησή σας στην έκθεση στο Πεδίο του Άρεως, μπορείτε να διαβάσετε ή να ακούσετε περισσότερα για τα έργα σκανάρωντας με το κινητό σας τα QR code στην σήμανση των έργων.

Μπορείτε να κατεβάσετε την εφαρμογή “Clio Muse Tours” και να αποθηκεύσετε την ξενάγηση “Plásmata” πριν την επίσκεψή σας στην έκθεση. Η εφαρμογή είναι διαθέσιμη για κινητά Apple και Android. Είναι απαραίτητη η ενεργή σύνδεση δεδομένων, αλλά δεν θα γίνει χρήση της αν έχετε αποθηκεύσει την ξενάγηση για offline χρήση.

Morehshin Allahyari / The Alternative Limb Project / Refik Anadol / Frederik Heyman / Ekene Ijeoma / Keiken x Clifford Sage / Kimchi and Chips / LaTurbo Avedon / Marshmallow Laser Feast / Eva & Franco Mattes / Christian Mio Locklair / Matthew Niederhauser, Elie Zananiri, John Fitzgerald / NOWNESS / Tony Oursler / Μαρία Παπαδημητρίου / Εύα Παπαμαργαρίτη / Annie Saunders, Andrew Schneider, Emma O'Halloran, OpenEndedGroup / SHOWStudio / SpY / SUPERFLEX / Dries Verhoeven / Cecilie Waagner Falkenstrøm / Saya Woolfalk / Liam Young

Κάθε ανθρώπινη εμπειρία, ερέθισμα, κίνηση, σκέψη, αίσθηση, κάθε μας ανακάλυψη για τον κόσμο είναι κομμάτι του σώματός μας. Χάρη σε κάθε μας κύτταρο, όργανο, ιστό και κάθε συστατικό που συνθέτει τον πολύπλοκο ανθρώπινο οργανισμό, μπορούμε να αναπνέουμε, να τρώμε, να αγαπάμε, να δημιουργούμε, να ενεργούμε, να εκφραζόμαστε, να διαμαρτυρόμαστε. Το σώμα μας περιηγείται στον κόσμο, επιθυμεί, μεγαλώνει και αλλάζει, και αφήνει πίσω το στίγμα του. Και καθώς εκτίθεται, είναι επίσης συχνά το σώμα μας αυτό που κρίνεται, προσδιορίζεται πολιτισμικά, χαρακτηρίζεται με στερεότυπα και κατηγοριοποιείται.

Σε μια μετα-τεχνολογική εποχή, μια εποχή όπου η τεχνολογία όχι μόνο μας είναι οικεία, αλλά εμποτίζει τα σώματά μας, είναι αδύνατο να φανταστούμε τους κόσμους μας χωρίς παρεμβάσεις ή συστήματα που εκπληρώνουν επιθυμίες ανθρώπινης βελτίωσης και προόδου. Η τεχνολογία αλλάζει συνεχώς τον τρόπο που συμπεριφερόμαστε, εργαζόμαστε, αλληλεπιδρούμε. Έχει αλλάξει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας και το πώς μας αντιλαμβάνονται οι άλλοι. Και σε μια εποχή πανταχού παρούσας συνδεσιμότητας, με τους φυσικούς και τους εικονικούς κόσμους να συγχωνεύονται με γρήγορους ρυθμούς – με τον μέσο άνθρωπο σήμερα να ξοδεύει περισσότερο από το ένα τρίτο της ζωής του στο διαδίκτυο –, είναι σαφές ότι δημιουργούμε ήδη μια κοινωνία όπου οι ζωές μας είναι βυθισμένες στην τεχνολογία.

Ταυτόχρονα, βλέπουμε τα προβλήματα των τεχνολογικών συστημάτων και τις επιπτώσεις τους στο σώμα και την ανθρώπινη κατάσταση: από το πώς αξιολογούμε το σώμα μας σε σχέση με τις συλλογικές προσδοκίες που εκφράζονται μέσω του ψηφιακού κόσμου, της διαφήμισης και των κοινωνικών δικτύων, μέχρι το πώς αυτά τα μέσα επηρεάζουν την εικόνα μας. Οι τεχνολογίες που εισβάλλουν στους χώρους μας αστυνομεύουν και επιτηρούν τα σώματά μας, οδηγούν σε εξάρτηση, σε εμπορευματοποίηση του σώματος, αναπαράγουν μεροληψία και αδικία, επιτρέπουν την παρενόχληση, το μίσος και την παραπληροφόρηση. Όταν το σώμα αντικειμενοποιείται, μετριέται, παρακολουθείται, αναλύεται, κατηγοριοποιείται, χειραγωγείται, προσβάλλεται, τα ψηφιακά μέσα μπορούν να γίνουν χώροι επίθεσης, κακοποίησης και βίας.

Δημιουργούμε τεχνολογίες και κατασκευάζουμε κόσμους όπου ορισμένα σώματα αποκτούν αξία, ενώ άλλα είναι αόρατα: μαύρα, τρανς, θηλυκά, queer, ανάπηρα. Κόσμους όπου τα σώματα των εργατών είναι κρυμμένα ή τα σώματα ορίζονται μέσω δυαδικών αριθμών. Κατασκευάζουμε τεχνολογικές διαδικασίες μέσω των οποίων εντείνονται και ενισχύονται τα στερεότυπα του φύλου, της φυλής, της αναπηρίας ή της κοινωνικής τάξης. Οι κόσμοι μας, φυσικοί και εικονικοί, χτίζονται γύρω από την κατανάλωση, το εμπορικό κέρδος και τον κοινωνικό έλεγχο. Όντας απορροφημένοι και περικυκλωμένοι από αλγόριθμους που κωδικοποιούνται με βάση την ετεροκανονική προκατάληψη, δημιουργούμε στενούς, τυραννικούς κόσμους, αφιλόξενους για πολλούς από εμάς. Δημιουργούμε τεχνολογίες, την ώρα που οι τεχνολογίες δημιουργούν εμάς.

Σε μια εποχή που εταιρείες όπως το Facebook και η Microsoft σπεύδουν να πουλήσουν ξέφρενες ιδέες για το τι μπορεί να είναι ένα metaverse, έχουμε ήδη αγκαλιάσει την ιδέα μιας συγχώνευσης του φυσικού μας κόσμου με την εικονική, επαυξημένη και μικτή πραγματικότητα, όπως είναι οι διαδικτυακές πλατφόρμες παιχνιδιών και οι εικονικοί κόσμοι που κινούνται γύρω από το blockchain. Φαινομενικά, αυτοί οι κόσμοι δεν έχουν όρια για το τι μπορεί κάνεις να θέλει να είναι ή να κάνει, στην πραγματικότητα όμως καθοδηγούνται κυρίως από εμπορικά συμφέροντα. Είναι εδώ αυτοί οι κόσμοι για να αλλάξουν ή να αντικαταστήσουν την πραγματικότητα όπως τη γνωρίζουμε ή είναι διέξοδοι εφήμερης ευχαρίστησης και ικανοποίησης, ενώ δημιουργούν με τη σειρά τους νέους δυστοπικούς κόσμους; Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές πως αυτοί οι χώροι μεταφράζονται σε ψηφιακές οικονομίες – μπορεί κανείς να αγοράσει, να πουλήσει και να δημιουργήσει προϊόντα, ακόμη και περσόνες και πολυτελή περιβάλλοντα.

Ο εικονικός κόσμος του Metaverse εμφανίζεται για πρώτη φορά στο μυθιστόρημα “Snow Crash” (1992) του Neal Stephenson και, κατά έναν ειρωνικό τρόπο, παρουσιάζεται ως μια δυστοπία, όπου οι άνθρωποι καταφεύγουν για να ξεφύγουν από έναν αφόρητο, εξίσου δυστοπικό πραγματικό κόσμο που διευθύνεται από μεγάλες εταιρείες. Σήμερα, καταλήγουμε σε ένα μετασύμπαν που χρηματοδοτείται και διευθύνεται από τις εταιρείες αυτές. Το μετασύμπαν, σχεδόν όπως και οι υπόγειες σήραγγες ταχείας μεταφοράς, τα διαστημικά ταξίδια και ο εποικισμός του Άρη, εξυπηρετεί την εκπλήρωση φαντασιώσεων και μέσων απόδρασης για τους πλούσιους και ισχυρούς. Είναι επίσης ένα εργαλείο για τη δημιουργία νέων μοντέλων χρηματικοποίησης και επιπλέον ευκαιριών εκμετάλλευσης των ανθρώπων και του πλανήτη.

Εάν ήδη ζούμε μέσα σε κόσμους πέρα ​​από τα όρια του φυσικού χώρου, μπορούμε ενδεχομένως να ξαναφανταστούμε, να διαμορφώσουμε και να κατοικήσουμε υβριδικούς, συνθετικούς προορισμούς με τρόπους που ξεπερνούν τον καταναλωτισμό, την εκμετάλλευση και τη χρηματικοποίηση και, αντ’ αυτών, εστιάζουν στη συνύπαρξη και τη συμπόνια; Τόπους που ανοίγουν πλήθος προοπτικών και δημιουργούν δυνατότητες αλληλοσυνδεσιμότητας και νέων τρόπων έκφρασης; Μπορούν οι επαυξημένοι και εικονικοί κόσμοι να μας γυρίσουν τελικά «πίσω στη γη» αντί να γίνουν απλώς φανταστικοί χώροι διαφυγής;

Η Donna Haraway στο θεμελιώδες έργο της του 1990, “A Cyborg Manifesto”, διερευνά την ιδέα ενός «κόσμου των cyborgs» που μιλά για «κοινωνικές και σωματικές πραγματικότητες στις οποίες οι άνθρωποι δεν φοβούνται τη συγγένεια μεταξύ ζώων και μηχανών, δεν φοβούνται τις μόνιμες ημι-ταυτότητες και τις αντιφατικές απόψεις». Εξηγεί πως «οι μονομερείς αντιλήψεις παράγουν χειρότερες ψευδαισθήσεις από τις περίπλοκες πεποιθήσεις και τις διάφορες λερναίες ύδρες. Οι ενώσεις των cyborgs είναι τερατώδεις και παράνομες: κατά τις σημερινές πολιτικές μας συνθήκες, δύσκολα θα μπορούσαμε να φανταστούμε πιο πειστικούς μύθους για αντίσταση και επανασύνδεση».

Αυτά τα μετα-ανθρώπινα φαντασιακά, οι υβριδικές μορφές ανθρώπων, ζώων, φυτών, βακτηρίων και άλλων ειδών, οι ρευστές και ευέλικτες ταυτότητες, μας βοηθούν να σκεφτούμε πέρα ​​από ιεραρχίες και δυϊσμούς, όπως το ότι οι άνθρωποι είναι καλύτεροι ή διαφορετικοί από τα ζώα, πως οι άνδρες είναι ανώτεροι από τις γυναίκες ή πως οι άνθρωποι αντιμάχονται τις μηχανές. Μας βοηθούν να οραματιστούμε μετα-ανθρωποκεντρικές προοπτικές που επιτρέπουν τη συγγένεια, την ισότητα και τις σχέσεις μεταξύ όλων των μορφών ζωής: σαν ένα συλλογικό και διασυνδεδεμένο σώμα.

«Ένας κόσμος παράλληλος με τον δικό μας, αν και αλληλένδετος με αυτόν. Τον ονομάζουμε “Φύση”: απλώς παραδεχόμαστε απρόθυμα ότι είμαστε κι εμείς, επίσης, μέρος αυτής της “Φύσης”». Το όμορφο ποίημα της Denise Levertov, “Sojourns in the Parallel World”, μας υπενθυμίζει τι μπορεί να συμβεί αν αφήσουμε πίσω την αντίστασή μας να θεωρούμε τον εαυτό μας κομμάτι της φύσης.

Τα «πλάσματα» – η λέξη ετυμολογείται από το αρχαιοελληνικό ρήμα πλάσσω, που σημαίνει σχηματίζω, πλάθω (απ’ όπου ετυμολογείται και η λέξη «πλαστικός») – δημιουργούνται, επινοούνται, είναι έμψυχα όντα, φανταστικά ή πραγματικά. Στο βιβλίο «Frankenstein: Annotated for Scientists, Engineers, and Creators of All Kinds» (2017), οι συγγραφείς προσδιορίζουν τον χαρακτήρα του Victor της Mary Shelley ως ένα «πλάσμα», επιτρέποντας στους αναγνώστες να αποφασίσουν εάν οι ονομασίες «δαίμονας» και «τέρας», που συχνά χρησιμοποιούνται στο κείμενο, είναι κατάλληλες.

Στον πρόλογο του ίδιου βιβλίου, μας υπενθυμίζουν: «O τρόπος που χρησιμοποιούμε πλέον τη λέξη πλάσμα αγνοεί μια πιο πλούσια ετυμολογία. Σήμερα, αναφερόμαστε στα πουλιά και τις μέλισσες ως πλάσματα. Όταν ένα ον είναι έμβιο, τότε αποκαλείται “πλάσμα”. Σπάνια σκεφτόμαστε πως πλάσμα είναι κάτι που έχει δημιουργηθεί και έτσι αγνοούμε την ιδέα ενός δημιουργού πίσω από αυτό. Έχουμε χάσει επίσης την κοινωνική σημασία του όρου πλάσμα, γιατί τα πλάσματα δεν δημιουργούνται μόνο βιολογικά (ή μαγικά), αλλά και κοινωνικά».

Τα πλάσματα που συναντά κανείς στα έργα τέχνης στο Πεδίον του Άρεως μάς αποκαλύπτουν μια άποψη της ανθρώπινης εμπειρίας ως ένα μείγμα υλικού και άυλου, οργανικού και μηχανικού, μια συγχώνευση ανθρώπινου και μη ανθρώπινου, κοινωνικού και φυσικού.

— Ειρήνη Μιρένα Παπαδημητρίου, Creative Director, FutureEverything