Emma Camille Barreto: Soil Citizens

Ο πλανήτης μας βιώνει σήμερα το έκτο επεισόδιο μαζικής εξαφάνισης που οφείλεται στον άνθρωπο, οδηγώντας σε μείωση έως και σαράντα τοις εκατό όλων των ειδών εντόμων. Καθώς γινόμαστε μάρτυρες αυτής της καταστροφικής υποβάθμισης της ζωής, είναι κρίσιμο, ως μέσο αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης, να διαφυλάξουμε τις αισθητηριακές μεθόδους αναγνώρισης του φυσικού κόσμου γύρω μας και να μεταδώσουμε αυτές τις μεθόδους σε ερασιτέχνες, αυτοδίδακτους και πολίτες-επιστήμονες. Το “Soil Citizens” επιδιώκει να εξερευνήσει τον εξαιρετικά βιοποικιλόμορφο πληθυσμό των οργανισμών που κατοικούν στο έδαφος της Αθήνας και να δημιουργήσει μια σαφή μέθοδο αυτοδιδασκαλίας στο πεδίο.

Η μεσοπανίδα του χώματος αποτελείται από τα σαπροφάγα και τους αποικοδομητές που ζουν στην επιφάνεια του εδάφους και διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στη διάσπαση της νεκρής και αποσυντιθέμενης οργανικής ύλης, μετατρέποντάς τη σε θρεπτικά συστατικά. Παρά τη σημαντική συμβολή τους στην υγεία του εδάφους και τη γεωργία, αυτά τα ζώα δεν έχουν ερευνηθεί επαρκώς από την επαγγελματική επιστημονική κοινότητα. Ωστόσο, στη θάλασσα των διαδικτυακών φόρουμ και των ομάδων κοινωνικής δικτύωσης υπάρχει ένα ισχυρό υπόβαθρο από αυτοδίδακτους εμπειρογνώμονες και θιασώτες των εντόμων. Αξιοποιώντας τις αντισυμβατικές επιτόπιες μεθόδους συλλογής που έχουν αναπτύξει αυτές οι ομάδες, θα διεξαχθεί μια προκαταρκτική έρευνα για τα κολλέμβολα, τα ακάρεα, τα μυριάποδα και άλλα ασπόνδυλα του εδάφους, η οποία θα παρουσιαστεί σε ένα αυτοσχέδιο εργαστήριο. Η έρευνα στοχεύει επιπλέον να αποκαλύψει τον ριζικό εκδημοκρατισμό της γνώσης που συμβαίνει μέσω της αυτοδιδασκαλίας και τη σπουδαιότητα των χαρακτηριστικών της ιδιοτροπίας και της έκπληξης που καθοδηγούν την επιστημονική μάθηση, τα οποία τα επιστημονικά ιδρύματα μπορεί να θεωρούν άνευ σημασίας.

Η έρευνά μου απέκτησε μια πολύ διαφορετική μορφή σε σχέση με τις αρχικές μου προσδοκίες: αφιέρωσα πολύ περισσότερο χρόνο να σκέφτομαι τα σημεία αιχμής και τα σημεία τομής παρά τις δράσεις ή τις λύσεις. Το σημείο τομής στο οποίο αναφέρομαι είναι το σημείο όπου συγκλίνει η επιστημονική έρευνα και με την ανθρώπινη οικειότητα, εκεί όπου οι φωνές της μη ανθρώπινης ζωής όχι μόνο παρατηρούνται, αλλά καταγράφονται και περνούν στη σφαίρα του θεωρησιακού στοχασμού. Αφοσιώθηκα στη μελέτη της φυσιολογίας/ταυτοποίησης των εντόμων, όπως και της συμπεριφοράς και της επικοινωνίας τους, όχι εν είδει παθητικής συσσώρευσης της γνώσης αλλά ως μια σκόπιμη αναδιάρθρωση του τρόπου με τον οποίο αξιολογούμε, καταγράφουμε και επικοινωνούμε με τον φυσικό κόσμο.

Καλλιεργείται πράγματι μια αποστροφή για ορισμένους οργανισμούς –και ιδιαίτερα για τα έντομα–, η οποία έχει τις ρίζες της στην αισθητική, στον φόβο και σε μια μακρά παράδοση ιεραρχικής σκέψης (με ένα στοιχειώδες εξελικτικό ένστικτο από το οποίο εγώ και άλλοι μπορεί να είχαμε γλιτώσει). Στην έρευνά μου προσπάθησα να διαλύσω αυτή την αίσθηση αποστροφής μέσω της παρουσίας, της εγγύτητας και της ενδελεχούς, συγκεντρωμένης μελέτης. Η καθημερινή ενασχόληση με την αναζήτηση εντόμων σε όλα τα πάρκα και τα γρασίδια της Αθήνας, την κατασκευή χώρων στο στούντιο όπου θα αναφαινόταν η συμπεριφορά τους με φυσικότητα, αλλά και με την καταγραφή κάθε αλληλεπίδρασης με εξαντλητική λεπτομέρεια, δεν ήταν απλώς συλλογή δεδομένων: ήταν μια πράξη αγάπης, παρατήρησης και φροντίδας. Η καταγραφή των λεπτών αποχρώσεων του βαδίσματος ενός ισοπόδου ή η μνημόνευση της ζωής ενός σκουληκιού έχει το ίδιο βάρος με τον ισχυρισμό ότι αυτή η ζωή βιώθηκε κι επομένως αξίζει να εξιστορηθεί.

Οι ιστορίες, και ιδιαίτερα αυτές που κατασκευάζονται γύρω από τα ζώα, είναι συχνά γραμμικές, κλινικές και αποκομμένες από το συναίσθημα. Τι θα γινόταν όμως αν η εξελικτική γενεαλογία γραφόταν σαν προφορική παράδοση; Τι θα γινόταν αν το αρχείο ενός είδους καθρέφτιζε αυτό μιας οικογένειας – ακατάστατο, γεμάτο ιστορίες και αντιφάσεις; Η εγκατάσταση που ετοίμασα για το Open Days είχε στόχο να καταρίψει τα άκαμπτα πλαίσια σκέψης που διαχωρίζουν την τεκμηρίωση των ζώων από την ανθρώπινη ιστορία, ώστε να δημιουργήσει έναν θεωρησιακό χώρο διαβίωσης σε ένα μικροσκοπικό διαμέρισμα στην Αθήνα – όχι πολύ διαφορετικό από τα τόσα και τόσα που άλλαξα καθώς περιπλανιόμουν στην πόλη. Σε μια γωνίτσα στον χώρο εργασίας μου, τα εργαλεία ενός φυσιοδίφη –συρταροθήκες δειγμάτων, σημειώσεις από το πεδίο, ταξινομίες– έγιναν στα χέρια μου εργαλεία θεωρησιακού στοχασμού, αφηγήσεων και συναισθηματικών αντηχήσεων. Ενδιαφέρομαι να συνεχίσω να δημιουργώ θεωρησιακά αρχεία για τον βίο των ζώων: αρχεία που δίνουν χώρο στο μη καταγεγραμμένο, στο υποκειμενικό και στο άδηλο.

Η άλλη πτυχή της έρευνας –αναμφισβήτητα μια από τις πιο σημαντικές για ένα θέμα που μπορεί να θεωρηθεί σχεδόν κλινικό και κάθε άλλο παρά δημιουργικό– ήταν η μεθοδολογία μου. Η αναγνώριση ότι η επιδίωξή μου δεν είναι μοναχική. Η μεθοδολογία μου διαμορφώνεται από τους αυτοδίδακτους, τους αποσυνάγωγους και όσους έχουν επιλέξει να καθοδηγούνται από την περιέργεια και όχι από τη θεσμική επιβεβαίωση. Υπάρχει μια ριζοσπαστική ελευθερία στο έργο των φυσιοδιφών της κοινότητας και των αυτοδίδακτων εντομολόγων, μια βαθιά αγάπη που δίνει ώθηση στην έρευνά τους, και αυτό το μοντέλο της παθιασμένης, μη ιεραρχικής έρευνας διαμορφώνει τη φιλοσοφική βάση της δικής μου διαδικασίας. Προτού αφήσω το Λος Άντζελες για την Αθήνα κανόνισα μια διαδικτυακή συνάντηση με έναν φωτογράφο που θαύμαζα εδώ και καιρό μέσα από τα social και χάρη στις αναρτήσεις του σε ένα γκρουπ στο Facebook στο οποίο ενοικούμε κι οι δύο. Στην αρχή φανταζόμουν πως η κουβέντα μας δεν θα ήταν παρά μια τυπική σειρά ερωταπαντήσεων σχετικά με τις τεχνικές φωτογραφίας· ωστόσο καταλήξαμε σε μια εκρηκτική δίωρη κλήση, κατά την οποία θα συζητούσαμε παθιασμένα για τις μεθόδους συλλογής, την κοινή μας αγάπη για τις ελαιοκράμβες και για άλλους οργανισμούς που ζουν μέσα στη γη, και το πώς συνδυάζουμε αυτό το πάθος με την καθημερινή μας δουλειά. Είχα για φάρο την ιδέα ότι η γνώση μπορεί να γεννηθεί σε κουζίνες, σε δάση, φόρουμ και πίνακες ανακοινώσεων – μετά τη δουλειά, στο διάλειμμα για μεσημεριανό, στην αργία σας – σε χώρους και ώρες όπου η εμπειρογνωμοσύνη δεν φυλάσσεται εν κρυπτώ από λογής κηδεμόνες, αλλά διαχέεται ελεύθερα.

Το να παρατηρείς ζώα δεν σημαίνει μόνο να τα παρακολουθείς, αλλά να δημιουργείς μια σχέση. Και η σχέση απαιτεί υπευθυνότητα. Προσπάθησα να δημιουργήσω χώρους στους οποίους τα ζώα δεν είναι απλώς αντικείμενο μελέτης, αλλά καλούνται να εκφραστούν, να επικοινωνήσουν και να συνδημιουργήσουν. Μέσω του ήχου, του κινηματογράφου ή του σχεδίου, πρόσφερα χώρους στους οποίους τα έντομα θα μπορούσαν να βρουν τη φωνή τους. Αυτά τα μέσα λειτούργησαν ως πύλες μέσω των οποίων μπορεί να γίνει αισθητή (και όχι μόνο κατανοητή) η συγγένεια μεταξύ των ειδών. Κι έπειτα πήγα τα έντομα πίσω στις λίμνες και τα πάρκα και στα σημεία από τα οποία τα πήρα, και φαντάζομαι ότι θα συνέχισαν τη ζωή τους.

Δεν προέκυψε ένα και μοναδικό συμπέρασμα, ούτε δομήθηκε κάποια ενιαία θεωρία. Αυτό που προέκυψε ήταν ένας σκελετός από ερωτήματα – ένα ολοένα αυξανόμενο και διαρκώς μεταβαλλόμενο αρχείο οικειοτήτων ανάμεσα στα είδη. Γράφοντας, καταγράφοντας, απομνημονεύοντας και συμβιώνοντας, επιθυμώ να χτίσω νέες δομές για τη γνώση: δομές που τιμούν την εγγύτητα αντί της απόστασης, τη στοργή αντί της αντικειμενικότητας και την περιέργεια αντί του ελέγχου.