Shaheen Ahmed: Naz̤ar

Το “Naz̤ar” είναι ένα ερευνητικό εγχείρημα που εστιάζει στις νοτιο-ασιατικές μουσουλμανικές κοινότητες σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις και αναπτύσσεται μέσα από διεπιστημονικές καλλιτεχνικές πρακτικές. Το έργο ξεκίνησε στην Αθήνα, με επίκεντρο τις γειτονιές γύρω από την Ομόνοια, την Κυψέλη και την Πλατεία Αττικής. Το συγκεκριμένο εγχείρμα διερευνά το μεταβαλλόμενο τοπίο της «ορατότητας» στην καθημερινή πραγματικότητα των μεταναστών. Μέσα από ιστορίες, τελετουργίες και καθημερινές χειρονομίες –εκεί όπου η ορατότητα μπορεί να ισοδυναμεί με καταφύγιο αλλά και με κίνδυνο–, αφουγκράζεται τις αντηχήσεις του ξεριζωμού και της επιθυμίας, ιχνηλατώντας τους τρόπους με τους οποίους διατηρούνται η μνήμη, η πίστη και η οικειότητα.

Ως Ινδός μουσουλμάνος σκηνοθέτης που έχει ζήσει στο εξωτερικό για αρκετά χρόνια, ένιωθα ανέκαθεν μια αίσθηση επιστροφής στις ρίζες στην ορατή παρουσία των νοτιο-ασιατικών μουσουλμανικών κοινοτήτων γύρω μου. Αν και αυτές οι κοινότητες δεν είναι ομοιογενείς, οι πολιτισμικές και πνευματικές τους εκφράσεις στις γωνιές πολλών ευρωπαϊκών πόλεων είναι συχνά κοινές και γνώριμες. Συχνά προσέγγισα τις πόλεις με οδηγό αυτές τις μικρές γωνιές.

Το “Naz̤ar” επιχειρεί να αναβιώσει τις συναντήσεις μου με τους ανθρώπους που γνώρισα εδώ –ίχνη συναναστροφών σε συνοικιακά καφενεία, αυτοσχέδια τζαμιά, βραδιές κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού, μισοειπωμένα τραγούδια–, τις φυλαγμένες σε θραύσματα ήχου, εικόνας και κειμένων.

Σε αρκετές γλώσσες της νοτιο-ανατολικής Ασίας, η λέξη “Naz̤ar” συνδέεται με έννοιες όπως «παρατηρώ», «βλέμμα», «παρακολούθηση» ή ακόμα και «το κακό μάτι». Φέρει ένα ειδικό βάρος – άλλοτε προστατευτικό, άλλοτε επικίνδυνο. Το “Naz̤ar” μπορεί να ευλογεί ή να πληγώνει, να συκαλύπτει ή να αποκαλύπτει, να γεννά την επιθυμία ή την καχυποψία: είναι το αθέατο κατάλοιπο του βλέμματος.

Άρχισα να σκέφτομαι αυτό το πρότζεκτ το 2023, όταν έζησα μερικούς μήνες ακριβώς απέναντι από την οδό Αχαρνών στην Αθήνα. Με τράβηξαν οι γειτονιές αυτής της περιοχής, που έχουν διαμορφωθεί από την παρουσία μεταναστευτικών κοινοτήτων από όλο τον κόσμο. Εδώ, ζωές που βιώνονται αποσπασματικά και υπό καθεστώς επισφάλειας επανακαθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε, αισθανόμαστε και κατοικούμε τον αστικό χώρο. Σε αυτές τις γωνιές, το μέλλον της πόλης έμοιαζε να κάνει δειλά πρόβες.

Η ζωή γύρω από την Αχαρνών με συνόδευε για καιρό αφού έφυγα από την Αθήνα. Ήθελα να επιστρέψω. Το 2025, λίγο πριν από τον μήνα του Ραμαζανιού, γύρισα ως Onassis AiR Fellow και ξεκίνησα να δουλεύω το “Naz̤ar”, μια πολυεπίπεδη διερεύνηση των μεταναστευτικών πραγματικοτήτων στην πόλη, διαμορφωμένη από ερωτήματα γύρω από την ορατότητα. Το πρότζεκτ διερωτάται πώς η ενασχόληση με αυτές τις βιωμένες εμπειρίες μπορεί να ανοίξει νέους τρόπους να βλέπουμε και να γνωρίζουμε μια πόλη, καθώς και να υπάρχουμε μέσα σε αυτήν. Όπως το αντιλαμβάνομαι πλέον, το “Naz̤ar” στοχάζεται επίσης πάνω στη χωρική πολιτική της αστικής περιθωριοποίησης και στην ανάγκη να επαναδιεκδικήσουμε χώρο απέναντι στην γκετοποίηση και τη δομική αορατότητα που διαπερνά τις μεταναστευτικές ζωές.

Κατά τη διάρκεια της παραμονής μου στο Onassis AiR, γνώρισα πολλούς μετανάστες από τη Νότια Ασία που είχαν φτάσει στην Ελλάδα –ένα ονειρικό άκρο της Ευρώπης μέσα στο φαντασιακό των μεταναστών– μετά από μακρύ και δύσκολο ταξίδι μέσω ξηράς και θάλασσας, διασχίζοντας το Μπαγκλαντές, την Ινδία, το Πακιστάν, το Αφγανιστάν, το Ιράν και την Τουρκία. Πολλοί βρίσκονται νομικά μετέωροι για πάνω από μια δεκαετία. Ξεκίνησα να συλλέγω θραύσματα από μνήμες, όνειρα, τελετουργίες και την καθημερινή ζωή. Οι συνομιλίες αυτές δεν ήταν δομημένες συνεντεύξεις αλλά αργές, διαισθητικές ανταλλαγές σε μαγαζιά για τσάι, σε διαδρομές προς το μετρό, όσο περιμέναμε να τακτοποιηθούν κάποια έγγραφα. Αυτές οι στιγμές συνθέτουν ένα είδος ημερολογίου από ήχο, εικόνα και μοιρασμένες ιστορίες.

Είχα την ευκαιρία να συνεργαστώ με άλλους καλλιτέχνες, εργαζόμενους στον πολιτισμό και μέλη της νοτιοασιατικής μουσουλμανικής κοινότητας στην Αθήνα, που με υποδέχτηκαν στους χώρους τους. Με συγκίνησε το πώς, παρά την επισφάλεια, η μεταναστευτική ζωή στην Αθήνα διατηρεί μια βαθιά πολιτισμική και πνευματική συνέχεια – αυτοσχέδια τζαμιά σε σκοτεινά υπόγεια, ποίηση στα ουρντού στους τοίχους, συνευρέσεις για naat και iftar, αθέλητες βόλτες για chai στο Jan Cafe. Προσέγγισα το έργο με ανοιχτότητα και χωρίς να προκαθορίσω το αποτέλεσμα, καταγράφοντας ήχους, κινηματογραφώντας υφές της καθημερινότητας και σημειώνοντας όσα ειπώθηκαν και όσα έμειναν ανείπωτα.

Μέχρι το τέλος του προγράμματος, δημιούργησα μια ταινία βασισμένη στο υλικό που είχα συγκεντρώσει όλους αυτούς τους μήνες, μια πρώτη γεύση από αυτό που προορίζεται να εξελιχθεί σε ένα ευρύτερο έργο. Το “Naz̤ar” πλέον αναπτύσσεται ως ένα μακροπρόθεσμο πρότζεκτ σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις: μια σειρά ταινιών και ηχητικών έργων διαμορφωμένων από τις εμπειρίες της μετανάστευσης και της πίστης. Το Onassis AiR μού προσέφερε τον χρόνο και τον γόνιμο χώρο για να κάνω την αρχή αυτού του ταξιδιού. Και η Αθήνα – δεν θα μπορούσα να είχα ζητήσει πιο φιλόξενη πόλη για να ξεκινήσω.