Το σιωπηρό θέατρο του Καβάφη
ΤΗΣ GONDA VAN STEEN, ΕΔΡΑ ΚΟΡΑΗ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ King’s College ΛΟΝΔΙΝΟΥ
Κορυφαίοι ακαδημαϊκοί καβαφιστές μοιράζονται μαζί μας τη δική τους οπτική πάνω στη σημασία του έργου του Κ. Π. Καβάφη
Χειρόγραφο του ποιήματος «Στο θέατρο» - Ψηφιακή Συλλογή Αρχείου Καβάφη
Ο Καβάφης έχει επηρεάσει πολύ το πώς σκεφτόμαστε σήμερα την ποίηση και το θέατρο: η ποίησή του σκηνοθετεί και δραματοποιεί εκ νέου την ιστορία, μιαν ιστορία που αναμιγνύει το χρονικό της, την ελάχιστη υποσημείωσή της με μια κραταιά θεατρική έκφραση. Ο Καβάφης είχε μια ασύγκριτη ικανότητα να δημιουργεί σιωπηρά δράματα, σε μια εποχή όπου ακόμη ανθούσε η ρομαντική και συχνά αμετροεπής δραματουργία και όπου οι δραματουργοί προέκριναν ψυχολογικά και συγχρόνως κοινωνικά θέματα. Στην τέχνη του ο ποιητής γίνεται σκηνοθέτης μιας οπτικής σκηνής, χωρίς τα συμπαρομαρτούντα του θεάτρου προσωπικοτήτων και χωρίς θεατρικά εφφέ. Το δράμα του σιωπηλού, καταδικασμένου πρωταγωνιστή στα ποιήματά του “Αλεξανδρινοί βασιλείς” και “Καισαρίων” απέχει παρασάγγας από το σύγχρονό του θέατρο που κυνηγούσε τη λάμψη και τη δημοσιότητα. Οι σιωπές στον Καβάφη μιλούν δυνατότερα από κάθε πράξη. Ακόμα και τα ίδια τα ποιήματά του, μετά την αρχική, καχεκτική πορεία τους, διένυσαν με σιωπηλά, αργά αλλά αποτελεσματικά βήματα τον δρόμο τους προς τη διάδοση και τη σωστή αρχειοθέτηση.
Διαβάζοντας αυτά τα ποιήματα σαν θέατρο, σαν performance, σαν σκηνοθεσία και παιχνίδι ρόλων, μπορούμε να κατανοήσουμε βαθύτερα τη μεγάλη απήχηση του ποιητή. Ο Γ. Π. Σαββίδης είχε ήδη εκφράσει ενδιαφέρον για τη θεατρική του διάσταση και είχε μιλήσει για την “ημι-δραματική τεχνική του”. Αλλά και άλλοι λόγιοι και μεταφραστές έχουν επισημάνει την θεατρικότητα και την σκηνοθετική δυναμική πολλών του ποιημάτων. Άλλωστε ο Καβάφης ήταν παθιασμένος θαμώνας του θεάτρου, συναναστρεφόταν τους ανθρώπους του, διάβαζε με ζήλο και συζητούσε με επιφανείς επαγγελματίες του χώρου. Τα ποιήματά του διαπνέονται από μια βαθιά σκηνική αίσθηση που τον καθιστά την ίδια στιγμή συγγραφέα, ηθοποιό, σκηνοθέτη, σκηνογράφο και υποβολέα. Το πώς αισθάνεται τη δράση και τη χειρονομία, το πώς περιπλέκει και ανατρέπει τις υποθέσεις του και το πόσο ελλειπτικά και λακωνικά χειρίζεται συχνά τα θέματά του, όλα αυτά είναι γνήσιο θέατρο· το ίδιο και η ευφάνταστη χρήση του ευθέος λόγου, οι συλλογικοί του μονόλογοι, η αγάπη του για την ανατρεπτική ειρωνεία, η τάση του να διηγείται να ξαναδιηγείται, να δραματοποιεί και να ανα-παριστά τις δράσεις και τα περιεχόμενα των ποιημάτων του. Πρόσφατα η επιτελεστική διάσταση της διαπολιτισμικότητας του Καβάφη έχει απασχολήσει εφημερίδες, blogs και συνέδρια. Η ποίησή του είναι βαθιά επιτελεστική και γι’ αυτό το πεδίο επιρροής του διευρύνεται: Ο Καβάφης ανεβάζει τον ελληνικό κόσμο στη σκηνή και μιλάει σε ένα κοινό θεατών και αναγνωστών συγχρόνως.
Ο Καβάφης ήταν παθιασμένος θαμώνας του θεάτρου και συναναστρεφόταν τους ανθρώπους του.
Η γραφή του εδράζεται στους κώδικες της δραματοποίησης και στη στρατηγική χρήση προσκηνίου και παρασκηνίου. Ο Καβάφης αισθάνεται την αρχαιοελληνική απόλαυση του θεάτρου ως έθος και τρόπο σκέψης· ως “τρόπο ζωής”, ως “διαβίωσι”, όπως λέει ο ίδιος στο ποίημα “Ο Ιουλιανός και οι Αντιοχείς”. Πολλά έργα του αποκαλύπτουν με οξύνοια και τόλμη την αληθινή φύση του δημόσιου και πολιτικού βίου: πρόκειται για μια ζωή όπου όλοι παίζουν κάποιο ρόλο, πασχίζουν σθεναρά να συνεχίσουν την προσποίηση και αγωνίζονται να συμμορφωθούν με τεχνητούς κανόνες ευπρεπείας. Με την ώριμη ευαισθησία του μοντερνιστή, ο Καβάφης απαξιώνει τις κοινωνικές, πολιτικές και σεξουαλικές συμβάσεις και επιτίθεται στην ηθική υποκρισία. Χρησιμοποιώντας σκηνικές τακτικές και θεατρικές αναφορές ακονίζει την δραματική τεχνική του και την εφαρμόζει στην πλοκή και τη φόρμα μικρών και μεγαλύτερων ποιημάτων. Κι όταν συχνά προσθέτει μια σκέψη για τον εαυτό του ή έναν μετα-κειμενικό συλλογισμό, η θεατρικότητα τον κάνει ακόμη πιο εύγλωττο. Η αυτο-(ανα)παράστασή του γίνεται ιδιαιτέρως συγκινητική και κλίνει μάλλον προς το τραγικό παρά προς το κωμικό. Το εφευρετικό του θέατρο αναδεικνύει τις διαδικασίες γένεσης του ποιήματος (με τις πολλαπλές σημασίες της λέξης), καθώς και το λυσσαλέο κυνήγι του ποιητή για το σωστό περιεχόμενο, τη σωστή φόρμα, ηθική και τεχνική.
Πιστά στη φόρμα, τα ποιήματα που Καβάφη αναγκαστικά περιορίζουν την περιπλοκότητα της πλοκής και την κλιμάκωση του suspense. Δεν χάνουν όμως ποτέ την έντασή τους. Τα αισθήματα για τα οποία μιλάει ο ποιητής, δεν τα θυσιάζει στους μηχανισμούς ή στα τεχνάσματα της σύνθεσης. Μάλιστα επιτυγχάνει μια σπάνια λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην αισθηματική ένταση και στη φόρμα. Στόχος του είναι να βρει το ποίημα την ύψιστη επιτυχία του πάνω στη σκηνή, έστω σε μια νοερή σκηνή. Γι’ αυτό η τέχνη της δραματοποίησης και η πολυμήχανη σκηνική του τεχνική, μας ανοίγουν έναν ακόμη δρόμο για να κατανοήσουμε την πλατιά και ολοένα ισχυρότερη απήχηση του Καβάφη.
